کتاب تحلیل محتوای کتاب‌های درسی به قلم حسن ملکی (قاسم) و از سوی انتشارات آییژ منتشر شده است و با ساختاری جامع و تخصصی به ارائه اصول و تکنیک‌های تحلیل محتوای آموزشی می‌پردازد. کتاب درسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای آموزش، نقش اساسی در انتقال پیام‌های آموزشی و تربیتی به فراگیران دارد، و به همین دلیل، آشنایی معلمان و کارشناسان آموزشی با روش‌ها و شیوه‌های تحلیل محتوای کتاب‌های درسی امری ضروری به‌شمار می‌آید. کتاب حاضر با ساختاری جدید و مطالب تکمیلی نسبت به چاپ اول خود، در سه بخش و بیست فصل تدوین شده و مباحثی جامع و گسترده را در حوزه تحلیل محتوای کتاب‌های درسی پوشش می‌دهد.

بخش اول: مبانی نظری و آشنایی با تحلیل محتوای آموزشی

در بخش اول، به موضوعات تئوریک مرتبط با محتوای آموزشی پرداخته می‌شود و هدف آن آشنا کردن دانشجویان رشته‌های علوم تربیتی، دبیری و کارشناسان گروه‌های آموزشی با اصول تحلیل محتوا و ساختار کتاب درسی است. این بخش شامل مباحث پایه‌ای مانند ملاک‌های انتخاب محتوا، تکنیک‌های تحلیل محتوای آموزشی، و ساختار کلی کتاب درسی است. هدف از این مباحث، آشنایی عمیق مخاطبان با اصول و مفاهیم پایه‌ای تحلیل محتوا و فراهم کردن دیدگاهی جامع در این زمینه است.

بخش دوم: عناصر و تکنیک‌های تحلیل کتاب‌های درسی

بخش دوم کتاب، بر تحلیل عناصر مختلف کتاب درسی مانند اهداف، پرسش‌ها، تکالیف، تصاویر و فعالیت‌ها متمرکز است و به ارائه تکنیک‌های عملی برای تحلیل هر یک از این عناصر می‌پردازد. هر یک از این عناصر به تفصیل مورد بررسی قرار می‌گیرد تا معلمان و دانشجویان بتوانند روش‌های علمی و اصولی تحلیل را به کار گیرند. تحلیل اهداف، تحلیل متن نوشتاری، تحلیل محتوای تصویری و همچنین بررسی جنبه‌های پرسشی و تکالیفی کتاب‌های درسی از جمله مباحث این بخش هستند. این بخش علاوه بر کمک به تحلیل‌های ظاهری و محتوایی کتاب‌ها، به تحلیل پرسش‌های آموزشی و نقش آن‌ها در تقویت تفکر خلاق و نقاد نیز توجه دارد.

بخش سوم: مکمل‌های کتاب درسی و تحلیل آن‌ها

در بخش سوم، به مکمل‌های کتاب درسی همچون کتاب کار و کتاب راهنمای تدریس پرداخته می‌شود. این بخش به‌طور گذرا و با تمرکز بر نقش این مکمل‌ها در فرآیند آموزشی، تلاش می‌کند تا معلمان را در استفاده بهینه از منابع آموزشی مکمل کتاب‌های درسی آگاه سازد. همچنین، ساختار کتاب‌های راهنمای معلم و نحوه استفاده از آن‌ها در تدریس مورد بحث قرار می‌گیرد.

مباحث اصلی کتاب

این کتاب شامل بیست فصل است که هر یک به یکی از جنبه‌های مهم تحلیل محتوای آموزشی و کتاب‌های درسی می‌پردازد. برخی از مهم‌ترین موضوعات عبارتند از:

• آشنایی با محتوای آموزشی و ملاک‌های انتخاب آن: این فصل به اهمیت انتخاب محتوای مناسب در فرایند آموزشی و معیارهای انتخاب محتوا پرداخته است.
• آشنایی با تحلیل و تحلیل محتوای آموزشی: توضیح انواع روش‌های تحلیل محتوا و کاربرد آن‌ها در محیط‌های آموزشی.
• آشنایی با ساختار کتاب درسی: بررسی ساختار و نحوه‌ی سازماندهی کتاب درسی.
• تحلیل وضعیت ظاهری کتاب‌های درسی: پرداختن به ابعاد ظاهری کتاب‌ها، مانند طراحی جلد، فونت و گرافیک که می‌توانند تأثیر مثبتی بر انگیزه دانش‌آموزان بگذارند.
• تحلیل اهداف محتوای کتاب‌های درسی: ارزیابی اهداف آموزشی و میزان هم‌راستایی آن‌ها با نیازهای تحصیلی.
• تحلیل محتوای نوشتاری و تصویری: بررسی متن نوشتاری و تصاویر موجود در کتاب‌های درسی و تأثیر آن‌ها بر درک دانش‌آموزان.
• تحلیل پرسش‌ها و تکالیف: تحلیل کیفیت و کارکرد پرسش‌ها و تکالیف در کتاب‌ها، و نقش آن‌ها در تقویت یادگیری و تفکر دانش‌آموزان.
• تحلیل ارتباط محتوای کتاب‌ها: بررسی نحوه‌ی ارتباط عمودی و افقی محتوا در پایه‌ها و درس‌های مختلف و بررسی انسجام مطالب آموزشی.
• تحلیل میزان تقویت تفکر خلاق و نقاد: ارزیابی نقش کتاب‌های درسی در پرورش مهارت‌های تفکر نقاد و خلاقانه.
• تحلیل متناسب بودن کتاب با پایه تحصیلی: تطبیق محتوا با سطح تحصیلی و توانایی‌های فراگیران.
• تحلیل فشار روانی: بررسی این که آیا محتوای کتاب‌ها فشاری روانی بر دانش‌آموزان وارد می‌کند و چگونه می‌توان با اصلاح آن‌ها تجربه یادگیری مثبتی را فراهم کرد.
• تحلیل معیارهای بیست‌گانه: ارائه معیاری جامع برای تحلیل محتوای آموزشی.
• آشنایی با ساختار کتاب کار و کتاب‌های راهنمای معلم: بررسی نقش و اهمیت این منابع به عنوان مکمل‌هایی برای تسهیل یادگیری و تدریس.

کاربرد و اهمیت کتاب

این کتاب به معلمان، دانشجویان رشته‌های علوم تربیتی و دبیری و همچنین کارشناسان آموزشی کمک می‌کند تا با رویکردی علمی و دقیق به تحلیل کتاب‌های درسی بپردازند و با معیارهای ارزیابی محتوا آشنا شوند. علاوه بر این، ساختار سه‌بخشی کتاب و ترتیب منظم فصول، مطالعه‌ی آن را به‌ویژه برای دانشجویان تازه‌کار آسان‌تر می‌کند. این اثر با پرداختن به جزئیات تحلیل و ارائه ابزارهای لازم، به خوانندگان کمک می‌کند تا رویکردی جامع در تحلیل محتوای آموزشی به‌دست آورند.

نتیجه‌گیری

تحلیل محتوای کتاب‌های درسی یکی از منابع اصلی و کاربردی در حوزه‌ی آموزش و پرورش است که با ارائه چارچوب‌های علمی و عملی، به تحلیل و ارزیابی دقیق‌تر کتاب‌های درسی کمک می‌کند. این کتاب به‌ویژه برای معلمان، کارشناسان آموزشی، و دانشجویان علوم تربیتی و دبیری ارزشمند است، زیرا آنان را با معیارهای ارزیابی محتوا، تحلیل عناصری چون اهداف و پرسش‌ها، و ارتباط منطقی مطالب کتاب‌های درسی آشنا می‌سازد و در بهبود کیفیت آموزش نقش مهمی ایفا می‌کند.