کتاب روان شناسی احساس و ادراک (دکتر محمود ایروانی – دکتر محمد کریم خداپناهی)

کتاب “روانشناسی احساس و ادراک” تألیف دکتر محمود ایروانی و دکتر محمدکریم خداپناهی است و توسط نشر سمت منتشر شده است. این کتاب به طور خاص برای استفاده در درس “روانشناسی احساس و ادراک” در گرایش‌های مختلف رشته روان‌شناسی تهیه شده است، و همچنین برای سایر علاقه‌مندان به روان‌شناسی نیز مناسب است.

ساختار و محتوای کتاب

• فصل اول – کلیات: در این فصل، تاریخچه علم احساس و ادراک به تفصیل بررسی شده است. نویسندگان به نظریات فلاسفه یونان، حکمای اروپایی و دانشمندان و فلاسفه اسلامی پرداخته‌اند و پیشینه علمی این حوزه را روشن کرده‌اند.
• فصل دوم – روش‌های مطالعه احساس: این فصل به روش‌های “پسیکو فیزیک” اختصاص دارد که از اولین آمایش‌های روان‌شناسی در مکتب “وونت” آغاز شده است. در این روش‌ها، به آزمایش‌های سنجش و اندازه‌گیری آستانه‌های حواس مانند “کسر و بر”، “قانون لگاریتمی حواس فخنر” و “قانون توانی استیونس” پرداخته شده است.
• فصل‌های سوم تا هشتم – دستگاه‌های حسی و کنش‌های آنها: این فصول به بررسی دستگاه‌های حسی و عملکرد آنها از دو منظر فیزیولوژیک و روان‌شناختی می‌پردازد. در این بخش‌ها، مکانیزم نظام‌های ادراک حسی و یافته‌های علمی مربوط به آن تحلیل شده است.
• فصل نهم – سازمان ادراک: در این فصل، به ساختمان و سازمان ادراک با تمرکز بر نظریه گشتالت و قوانین آن پرداخته شده است. نظریه گشتالت و اصول آن در توضیح نحوه ادراک و سازمان‌دهی اطلاعات بررسی شده‌اند.
• فصل دهم – پدیده‌های ادراکی آزمایشگاهی: این فصل به پدیده‌های ادراکی که قابل آزمایش در آزمایشگاه روان‌شناسی ادراک هستند، می‌پردازد و شواهدی از این پدیده‌ها ارائه می‌دهد.
• فصل یازدهم – عوامل فردی و اجتماعی مؤثر در ادراک: در این فصل، جنبه‌های فردی و اجتماعی تأثیرگذار بر فرآیند ادراک توضیح داده شده است. این بخش به بررسی چگونگی تأثیر عوامل مختلف بر ادراک فردی و اجتماعی می‌پردازد.
• فصل دوازدهم – خطاهای ادراک و اختلالات آن: این فصل به ابعاد مختلف خطاهای ادراک و اختلالات آن می‌پردازد. نویسندگان در این بخش به تحلیل و بررسی انواع خطاها و اختلالات ادراکی پرداخته‌اند.

کتاب روانشناسی احساس و ادراک با ارائه یک چارچوب جامع و ساختارمند، ابزار مناسبی برای یادگیری و بررسی عمیق مفاهیم و نظریات در حوزه احساس و ادراک است.

از طرف مولف کتاب روانشناسی احساس و ادراک
پیشگفتار

«روانشناسی احساس و ادراک»، یکی از مباحث عمده روانشناسی امروز است؛ ادراک به طور اعم، به معنای علم و آگاهی انسان از جهان بیرون و دنیای درون اوست، و از دیرباز به عنوان اساس شناخت و شناسایی انسان، موضوع بحث فلاسفه بوده است. برخی از آنان «تجربیات حسی»، و بعضی دیگر قوه ای به نام «عقل» را معیار شناسایی انسان می دانستند، و عده ای نیز «ادراک حسی» را یکی از مراحل علم و ادراک و مقدمه تحقق شناخت کلی و عقلانی می شمردند. ولی آنچه در روانشناسی علمی امروز مطرح است، آن «ادراک حسی» است که پایه و اساس «زیستی – شناختی» دارد. در این توصیف از ادراک حسی، محرک فیزیکی، موجود زنده و پاسخ فیزیولوژیک آن یا رفتار ادراکی در چهارچوب طرحهای آزمایشی، بررسی می شود. روانشناسان برای کشف مکانیزمهای ادراکی و به منظور تبیین رفتار سازش یافته موجود زنده با محرکهای محیطی، از حیوانات کمک می گیرند و با ملاحظاتی خاص، چگونگی تشکل و سازمان یافتن ادراک انسان را بررسی می کنند. علوم مختلفی که در این روند نقش دارند، هریک با توجه به نوع نگرش خود، یکی از ابعاد ادراک را روشن می سازند.

در گذشته، به منظور سهولت تحقیق، احساس و ادراک را جدای از هم در نظر می گرفتند؛ ولی امروزه این دو را جدایی ناپذیر می دانند و احساس و ادراک را به عنوان یک رفتار کلی موجود زنده اعم از حیوان و انسان با آزمایشهای دقیق محک می زنند. در میان نظریه های روانشناسی ادراک، نظریه گشتالت از اهمیت خاصی برخوردار است. داده های تجربی و آزمایشگاهی پیروان این مکتب، چگونگی سازمان یافتن پدیده هایی مانند «ثبات ادراکی» و «خطاهای ادراکی» را نشان می دهد. بنا بر این نظریه، ادراک هرچیز جدای از مجموعه دربرگیرنده آن میسر نیست؛ زیرا مجموعه عناصر تشکیل دهنده میدان ادراکی در ادراک تأثیر می گذارند؛ یعنی هر «جزء» به تبع «کل» خود ادراک می شود.

مکتب «ایمز» و پیروان آن، ادراک را حاصل تأثیر متقابل فرد ادراک کننده و در شیء ادراک شده می دانند و در چهارچوب «روانشناسی تعاملی» به آزمایشهای متعددی در خصوص آمادگیهای روانی و ذهنی فرد ادراک کننده، ارزشهای اجتماعی در تعامل با واقعیت و چگونگی سازمان عناصر میدان ادراکی، دست زده اند.

امروزه فیزیولوژیستها با تحقیقات بسیار دقیق روی ساختمان و عملکرد مغز، داده های گرانبهایی را در اختیار روانشناسان فیزیولوژیست قرار داده اند که حقایق بسیاری از ابعاد ناشناخته دستگاه عصبی مرکزی و نقش آنها در ضبط و ربط محرکهای محیطی، یعنی ادراک حسی را روشن ساخته است. با وجود این هنوز سؤالات بسیاری در چگونگی ادراک وجود دارد که به آنها پاسخی داده نشده است.

بنابراین، چگونه می توان به تدوین کتابی جامع – که دربردارنده اطلاعات کافی در خصوص روانشناسی احساس و ادراک باشد، اقدام کرد؛ در حالی که در منابع موجود، داده های آزمایشگاهی دقیق و نظریه جامعی که قابل قبول همه روانشناسان باشد، وجود ندارد. با وجود این، نیاز به یک کتاب درسی دانشگاهی در زمینه «احساس و ادراک» باعث شد تا بر اساس فهرست عنوانها و ریز مطالب برنامه آموزشی این درس – که به تصویب شورای عالی برنامه ریزی رسیده است. کتابی با عنوان «روانشناسی احساس و ادراک» تألیف شود. بدین منظور در حد دسترسی به منابع فارسی و خارجی، مطالبی در ابعاد زیستی – شناختی، به نحوی که برای دانشجویان روانشناسی قابل درک باشد، فراهم آمد؛ به این امید که در جهت پیشبرد علم روانشناسی احساس و ادراک، گامی برداشته باشیم.

مطالب این کتاب در دوازده فصل ارائه شده است: فصل اول (کلیات) به تاریخچه علم و ادراک و بررسی نظریات فلاسفه یونان، حکمای اروپایی و دانشمندان و فلاسفه اسلامی اختصاص دارد. بدیهی است، بحث فلسفی ادراک در این مختصر نمی گنجد و در نظر نبوده است که از تجرد ادراک با ارائه نظریه های متعدد مکتبهای فلسفی سخن گفته شود؛ بلکه با توجه به اهمیت موضوع بحث، لازم بوده است که به آرای فلاسفه در سیر تاریخی مطالعات آنان، مختصر اشاره ای بشود.

در فصل دوم، روشهای مطالعه احساس در چهارچوب روشهای «پسیکوفیزیک» مطرح گردیده که به لحاظ تاریخی با اولین آزمایشهای روانشناسی در مکتب «وونت» آغاز شده است؛ در این روشها، به حاصل آزمایشهای سنجش و اندازه گیری آستانه های حواس مانند «کسر وبر»، «قانون لگاریتمی حواس فخنر» و «قانون توانی استیونس» اشاره شده است. با توجه به روشهای پسیکوفیزیک، نظریه های دیگری همچون «تشخیص پذیری علامت» و «سطح سازش» نیز به اختصار مطرح شده است. و در فصلهای سوم تا هشتم، درباره دستگاههای حسی و کنش آنها نه تنها از لحاظ فیزیولوژیک، بلکه از بعد روانشناسی، و چگونگی مکانیزم نظامهای ادراک حسی براساس یافته های علمی بحث شده است. البته با توجه به تداخل مباحث این فصول با فیزیولوژی عمومی و روانشناسی فیزیولوژیک، تا حد امکان از توضیح جزئیات و نظامهای حسی و تشریح دستگاههای گیرنده خودداری شده است.

در فصل نهم، از ساختمان و سازمان ادراک با تکیه بر نظریه گشتالت و قوانین آن سخن رفته است.

در فصل دهم، از چند پدیده ادراک قابل آزمایش در آزمایشگاه روانشناسی ادراک، شواهدی ارائه شده است.

در فصل یازدهم، جنبه های فردی و اجتماعی عوامل مؤثر در ادراک را توضیح داده ایم.

در فصل دوازدهم، بحث مختصری درباره ابعاد مختلف خطاهای ادراک و اختلالات آن ارائه شده است.

امید است، انتشار این کتاب که به اهتمام «سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) صورت می گیرد، در ارتقاء سطح علمی دانشجویان رشته روانشناسی و علاقه مندان به این رشته، گام مؤثری باشد. بی شک این کتاب مانند هر تألیف دیگری، خالی از عیب و نقص نیست؛ بنابراین، انتقادها و پیشنهادهای استادان، همکاران ارجمند و دانشجویان عزیز، می تواند در رفع این نقایص راهنما باشد.

در بخشی از کتاب روانشناسی احساس و ادراک می خوانیم

تاریخچه ادراک انسان از جهان بیرون و حالات نفسانی‌اش از دیرباز مورد مطالعه و بحث فلاسفه بوده و با اولین طرز تفکر فلسفی درباره ارزش معلومات و شناخت انسان آغاز شده است. این پرسش همواره برای فلاسفه مطرح بوده است که ادراکات انسان چگونه پیدا می‌شوند؛ آیا اساس این ادراکات تجارب حسی است یا بدیهیات عقلی؟ آیا ادراک پدیده‌ای مادی است که در سیر تکاملی ماده و رسیدن به مرحله خاصی شکل می‌گیرد و یا پدیده‌ای مجرد و نوعی از هستی است که با ماده تفاوت دارد؟ فلاسفه یونان، حکمای اروپایی، دانشمندان و فلاسفه اسلامی، هر یک به نحوی سعی کرده‌اند به این پرسش‌ها پاسخ دهند. فلاسفه یونان دربارۀ شناخت و ادراکات انسان مشاهدات و مطالعاتی داشته اند. ایشان در پی کشف حقیقت و حدود و وسعت شناخت و داوری دربارۀ حقیقت متوجه شده بودند که انسان در شناخت‌های خود کم و بیش خطا می‌کند. مهم‌ترین پرسشی که برای حکمای اروپایی در بحث شناخت مطرح بوده است، چگونگی مطابقت ذهن با عالم خارج است. برای آن‌ها جدایی ذهن از عالم خارج امری بدیهی به نظر می‌رسید و همگی به تعامل فاعل شناخت و متعلق آن توجه داشته اند.

فهرست کتاب روانشناسی احساس و ادراک

پیشگفتار

فصل اول: کلیات

فصل دوم: پسیکوفیزیک

فصل سوم: حس بینایی

فصل چهارم: حس شنوایی

فصل پنجم: حس تعادل

فصل ششم: حس جسمی احشایی

فصل هفتم: حس شیمیایی

فصل هشتم: احساس عمومی

فصل نهم: سازمان و تشکل ادراکی

فص دهم: پدیده های ادراکی

فصل یازدهم: عوامل مؤثر در ادراک

فصل دوازدهم: خطاها و اختلالات ادراکی

نتیجه

واژه نامه

منابع و مآخذ

منابع برای مطالعه بیشتر

چاپ پنجم، با تجدید نظر و چاپ دوازدهم، ویراست 2